ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΥΜΒΩΡΥΧΙΑΣ… ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ ΑΜΦΙΠΟΛΗ

Με αφορμή την ανασκαφή της Αμφίπολης, το TheTOC.gr ζητά από δύο κορυφαίους αρχαιολόγους, ιστορίες τυμβωρυχίας. Το κυνήγι του χρυσού, οι «τυφλοπόντικες», τα ανέκδοτα.
Mιλουν Θέμελης - Κοτταρίδη
Τα υβριστικά σχόλια που άφηναν οι τυμβωρύχοι … διαδοχικά, ο ένας στον άλλο, όταν έβρισκαν τους τάφους άδειους (συλημένους ήδη από «συναδέλφους» τους), οι τρύπες, η κάθοδος με σκάλες, σκοινιά και λυχναράκια, τα τούνελ, η βιασύνη, η λεία, οι καταστροφές, η ύβρις, αλλά και τα «συστήματα ασφαλείας».
Δύο κορυφαίοι αρχαιολόγοι, ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πέτρος Θέμελης από την Αρχαία Μεσσήνη και η Αγγελική Κοτταρίδη, διευθύντρια της ΙΖ ΕΠΚΑ, από τις Αιγές, τη βασιλική πρωτεύουσα των Μακεδόνων, μιλούν για το πανάρχαιο φαινόμενο της τυμβωρυχίας, τα σημάδια της οποίας «ανιχνεύονται» με τον πιο σαφή τρόπο
στη διαδικασία της αρχαιολογικής ανασκαφής.

 

Πέτρος Θέμελης

Κατάρες -με μεγάλα γράματα

«Η αρχή της τυμβωρυχίας χάνεται στην αυγή του αρχαίου πολιτισμού. Δείτε τι συνέβη με τους τάφους των Φαραώ. Εκτός από έναν - δύο, που βρίσκονταν πολύ βαθιά στις πυραμίδες, οι άλλοι ήταν συλημένοι. Παρά τα «συστήματα ασφαλείας», τους δαιδαλώδεις διαδρόμους, τον τρόπο σφράγισης κλπ.
Η τυμβωρυχία είναι πανάρχαιο φαινόμενο και μάλιστα, αναφέρεται στις πηγές. Ο Στράβων γράφει ότι, όταν η Κόρινθος κατελήφθη από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ. έγινε τρομερή σύληση των νεκροταφείων. Οι Ρωμαίοι, στο πλαίσιο της εκτεταμένης καταστροφής -σφαγές κλπ- κατέσκαψαν την πόλη. Η «λεία» προοριζόταν για τους αριστοκράτες της Ρώμης που ήθελαν να διακοσμήσουν τις επαύλεις τους. Μάλιστα, η λέξη «νεκροκορίνθια», που επικράτησε στην αρχαιολογία, προέρχεται από αυτήν ακριβώς τη μαρτυρία για τη σύληση των τάφων της Αρχαίας Κορίνθου.
Σε κάθε περίπτωση οι στόχοι των τυμβωρύχων ήταν βεβαίως, πρώτα τα μνημεία με τύμβο.

 

Αφαιρούσαν μία πέτρα της καμάρας και έμπαιναν από εκεί, με σκάλες. Και όχι μόνο μία φορά. Η επόμενη γενιά δεν ήξερε ότι ο τάφος αυτός έχει συληθεί και έμπαινε ξανά και ξανά. Εμείς οι αρχαιολόγοι είμαστε μάλλον οι τελευταίοι …»

«Θα σε πυγίσω…»

«Ο συνάδελφος αρχαιολόγος Παύλος Χρυσοστόμου είχε ανασκάψει έναν τάφο στην Πέλλα. Κατεβήκαμε στο μνημείο, από την είσοδο πια, ο τάφος ήταν άδειος, αλλά στον τοίχο υπήρχαν τρεις διαδοχικές επιγραφές καταπληκτικές, ελληνιστικές, του 3ου αιώνα π.Χ. Οι οποίες μαρτυρούσαν την εξής ιστορία. Μπήκε ένας τυμβωρύχος μέσα, βρήκε τον τάφο άδειο. Δεν ήξερε βεβαίως, ποιος τον είχε συλήσει, αλλά έτσι όπως ήταν θυμωμένος, έγραψε στον τοίχο μία βρισιά: «Θα σε πυγίσω». «Πυγίζω τον τάδε που έκλεψε τον τάφο πριν από μένα». Για την ερμηνεία της λέξης, σας παραπέμπω στην Καλλίπυγο Αφροδίτη με τα ωραία οπίσθια… Μετά από δέκα, είκοσι, χρόνια, δεν ξέρω ακριβώς πόσα, μπαίνει ένας δεύτερος τυμβωρύχος, βλέπει τον τάφο άδειο, βλέπει και την πρώτη επιγραφή και τους … πληρώνει με το ίδιο νόμισμα. Θα πυγίσω τον τάδε και τον τάδε που κλπ. Μπορεί να ακούγεται ως ένα εξαιρετικό ανέκδοτο, αλλά για εμάς είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο, χρονολογημένο, ενδεικτικό μίας κατάστασης που ήταν κοινός τόπος…»

 

Η κατάρα
«Βρήκα ο ίδιος μία σαρκοφάγο ρωμαϊκή στη Θεσσαλονίκη, που είχε δύο επιγραφές και μία κατάρα -με μεγάλα γράμματα-, που σε ελεύθερη μετάφραση, έλεγε, όποιος ανοίξει αυτόν τον τάφο, να πάει στο διάολο. Η επιγραφή λειτουργούσε αποτρεπτικά. Ετσι ώστε, ο τυμβωρύχος να φοβηθεί…»
Σύστημα ασφαλείας
«Κατ’ αρχάς η καμάρα που δέχεται πιέσεις, αλλά δεν καταρρέει, όσο χώμα και αν συγκεντρωθεί, η πέτρινη «πόρτα», η οποία ασφάλιζε με ένα καταπληκτικό σύστημα από μέσα και δεν μπορούσες να την ανοίξεις –έπρεπε να μπει κάποιος από επάνω… Βεβαίως, οι τυμβωρύχοι τα κατάφερναν, αλλά άρπαζαν επιλεκτικά. Δεν τους ενδιέφεραν οι λίθινες κατασκευές, τα πήλινα, οι κλίνες, οι θρόνοι. Ηταν ένα κυνήγι θησαυρού, ήθελαν αυτό που θα μπορούσε να τους θαμπώσει. Όμως, τα ίχνη τους υπάρχουν. Όπως εργαλεία, πιθανώς επειδή γινόταν κάποια κατολίσθηση και έφευγαν εσπευσμένα…»

Αγγελική Κοτταρίδη

Πώς γλίτωσε ο τάφος του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου του Δ' 

Όταν οι Γαλάτες κατέστρεψαν τις Αιγές
«Είναι γνωστή η τεράστια καταστροφή που υπέστησαν οι Αιγές, τα έχω γράψει -και ο Μανόλης Ανδρόνικος και εγώ. Το 276 π.Χ. ο Πύρρος, ο βασιλιάς της Ηπείρου, όντας σε πόλεμο με τους Μακεδόνες, κατέλαβε για ένα μικρό διάστημα την ακρόπολη των Αιγών και άφησε εκεί, ως φρουρά, Γαλάτες μισθοφόρους. Οι οποίοι, όπως μας λέει ο Πλούταρχος, επειδή ήταν «γένος φιλοχρηματότατον» διέλυσαν και κατέστρεψαν τους τάφους των βασιλέων και όχι μόνο κατέστρεψαν για να κλέψουν, αλλά και προκειμένου να εξυβρίσουν τους Μακεδόνες, μάζεψαν τα οστά –πέταξαν έξω τα οστά των βασιλιάδων- και κατέστρεψαν γενικώς τη βασιλική νεκρόπολη. Γεγονός που επιβεβαιώνουμε στη συνεχή ανασκαφή μας στις Αιγές.

 

Η τυμβωρυχία στις Αιγές, που είναι η τυμβωρυχία των Γαλατών, φαίνεται, έχει αφήσει σημάδια. Οι τάφοι είναι διαρπασμένοι βίαια -οι επιτύμβιες στήλες που είχε βρει ο Δάσκαλος (σ.σ. Μανόλης Ανδρόνικος) στην επίχωση της Μεγάλης Τούμπας, τότε που σκάβαμε τον τάφο του Φιλίππου, είναι σπασμένες. Έσπασαν και ρήμαξαν τη νεκρόπολη, όπως και ό,τι έβλεπαν που ξεχώριζε, που είχε επάνω σήμα. Αυτό κακοφάνηκε πάρα πολύ στους Μακεδόνες και μάλιστα, κακοφάνηκε πάρα πολύ ότι ο Πύρρος δεν τους τιμώρησε. Αυτή είναι η μία ιστορία…»
Πώς γλίτωσε ο τάφος του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου του Δ
«… Η άλλη ιστορία είναι ότι όταν γύρισε ο Αντίγονος Γονατάς στις Αιγές, έδιωξε τους Γαλάτες και τον Πύρρο. Οι τάφοι του Φιλίππου και του Αλέξανδρου Δ -που ήταν δίπλα του- δεν είχαν συληθεί, γιατί προστατεύτηκαν από τις επιχώσεις του τύμβου. Οι Γαλάτες πήγαν στην άκρη, εκεί όπου ήταν το υπέργειο Ηρώο, δίπλα από το οποίο ήταν ένας μεγάλος πέτρινος τάφος -γνωστός ως «τάφος της Περσεφόνης» από τη ζωγραφική του διακόσμηση- και μπήκαν σε αυτόν. Εισχώρησαν από επάνω, άνοιξαν μία τρύπα, τον λεηλάτησαν και έκαναν μετά τρύπες στους εσωτερικούς τοίχους προσπαθώντας να βρουν εάν έχει και άλλο θάλαμο. Βρήκαν λοιπόν αυτόν και μετά δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν πιο βαθιά στις επιχώσεις του τύμβου.

 

Έτσι γλίτωσε ο τάφος του Φιλίππου και του Αλέξανδρου Δ. Μετά από αυτό, όταν γύρισε ο Αντίγονος Γονατάς, για να προστατεύσει τους δύο τάφους, τον τάφο του Φιλίππου και του Αλέξανδρου του Δ, που ήταν πάρα πολύ σημαντικοί για τους Μακεδόνες, έφτιαξε τον τεράστιο τύμβο, του Φιλίππου.
Ο οποίος και είναι ο μεγαλύτερος τύμβος στον ελλαδικό χώρο, διότι ο Τύμβος Καστά δεν είναι τύμβος, είναι φυσικός λόφος. Ο λόφος Καστά είναι λόφος γιατί έχει παλαιότερες ταφές επάνω. Τον Τύμβο Καστά τον έκοψαν γύρω γύρω, τον διαμόρφωσαν, κάνοντας αυτόν τον πολύ ενδιαφέροντα μεγάλο λίθινο περίβολο.
Ο τύμβος που είναι πραγματικά ο μεγαλύτερος, είναι ο τύμβος που σκέπασε τον τάφο του Φιλίππου, που είχε 110 μ. διάμετρο. Της Αμφίπολης έχει 150 μ. αλλά δεν είναι τύμβος, είναι φυσικός λόφος. Είναι δύο δεδομένα διαφορετικά. Δηλαδή, άλλο είναι έχω έναν φυσικό λόφο και τον «κόβω», τον προσδιορίζω γύρω γύρω και άλλο, κατασκευάζω έναν.

 

Για να επανέλθω, πρώτα έγινε ο τάφος του Φιλίππου, που είχε τον δικό του τύμβο και στη συνέχεια, κόπηκε λίγο για να μπει δίπλα ο τάφος του Αλέξανδρου Δ – ο ένας από τον άλλον βρίσκεται σε απόσταση 4 μέτρων. Μετά μεγάλωσαν τον τύμβο σκεπάζοντας και τους δύο. Αυτά στο τέλος του 4ου αιώνα, από τον Κάσσανδρο.
Από το 276 και μετά, ο Αντίγονος έκανε το τεράστιο μνημείο, την τεράστια τούμπα, που δεν υπάρχει πια, η οποία είχε διάμετρο 110 μ. και ύψος 13 μ., μία πολύπλοκη κατασκευή, η οποία είχε μέσα διάφορα τοιχάρια, ξερολιθιές, λιθορριπές, ακριβώς για να μη φύγουν τα χώματα -ένα τεράστιο τεχνικό έργο. Οι τάφοι μάλιστα, ήταν έκκεντροι, δεν ήταν στο κέντρο του τύμβου και ακριβώς αυτό τους προφύλαξε από τους τυμβωρύχους -ήταν αδύνατο να πάει κανείς να κάνει τρύπες σε όλη αυτή την έκταση και να βρει τους τάφους. Ο τύμβος επεκτάθηκε προς τα εκεί όπου δεν υπήρχαν αρχαιότερες ταφές. Δεν πήγε να σκεπάσει, να καταπλακώσει υφιστάμενους τάφους, πήγε προς τα πίσω…»

 

Η συστάδα των βασιλισσών και η Δέσποινα των Αιγών
«… Μία τρίτη ιστορία είναι από τη συστάδα των βασιλισσών, στις Αιγές πάλι, όπου βρήκαμε εννέα τάφους και ένας μόνο, η Δέσποινα η κατάχρυση από πάνω ως κάτω, ήταν ασύλητος. Διότι ήταν ένας λακοειδής τάφος, τεράστιος, είχαν πέσει τα χώματα και δεν τον είδαν οι τυμβωρύχοι. Η συστάδα είναι σαν ένα σκάκι. Όπως είναι το ένα δίπλα στο άλλο τα τετράγωνα του σκακιού, βλέπουμε τέσσερις τάφους εκ των οποίων ο ένας κτιστός. Ας πούμε, η κάτω δεξιά γωνία του σκακιού. Ένας χτιστός, πέτρινος τάφος του 5ου αιώνα -μίας βασίλισσας- τον οποίον οι τυμβωρύχοι άνοιξαν από επάνω…»
Η «διαδικασία»
Τι μαρτυρούν τα ίχνη τους; «… Έσκαβαν, έβρισκαν τοίχο, έβγαζαν τη μία πέτρα, έκαναν ένα άνοιγμα 40 - 50 εκ και έμπαιναν. Κατέβαινε κάτω ένας άνθρωπος με ένα σκοινί, είχε και ένα λυχναράκι, μάζευε τα πράγματα, τα έδινε στον «συνάδελφο» που περίμενε από πάνω. Ανεβοκατέβαζαν τη λεία, με κάποιο ζεμπίλι, κάτι τέτοιο…»
Δεν ήταν «μοναχική εργασία»
Συνεπώς, δεν πρόκειται για έργο ενός ανθρώπου, έπρεπε να είναι τουλάχιστον δύο. «Μάλλον» απαντά η Αγγελική Κοτταρίδη. «Αυτοί οι μεγάλοι τάφοι δεν ανοίγονται από έναν. Επρεπε να δουλέψουν, να σπάσουν την πέτρα, μετά να κατέβει κάποιος κάτω και να έχει κάποιον έξω να τον βοηθήσει να βγει…
Μπήκαν, λοιπόν μέσα σε αυτόν τον τετράγωνο τάφο, ο οποίος ήταν 3Χ3, φανταστείτε ένα «δωμάτιο» 9 τ.μ., «καθάρισαν» ό,τι είχε και μετά, επειδή ήξεραν ότι είχε και άλλους τάφους παραπέρα, άνοιξαν δύο τούνελ. Ένα προς τα βόρεια και ένα προς τα δυτικά, οπότε πήγαν και λεηλάτησαν δύο άλλους τάφους, που αυτοί ήταν λακοειδείς, δηλαδή λάκοι. Εμείς βρήκαμε τα τούνελ…»
Το κεχριμπαρένιο κολιέ
«… Μάλιστα, πήγαν εκεί που ήταν το κεφάλι της νεκρής, γιατί ήξεραν ότι εκεί θα είναι τα κοσμήματα και συνέχισαν. Οι τάφοι ήταν σε μια απόσταση 4 μ. ο ένας από τον άλλον. Έσκαψαν μέσα στο χώμα, στα τυφλά, σαν τυφλοπόντικες, έφτασαν στο «σωστό» σημείο, πήραν ό,τι ήταν να πάρουν, αλλά ένα μέρος της λείας έπεσε. Εμείς, σκάβοντας τα τούνελ (πάρα πολύ προσεκτικά, με το πινελάκι, το τσαπάκι, το σκουπάκι και το ξυλάκι), από τη μια μεριά βρήκαμε ένα ολόκληρο κεχριμπαρένιο κολιέ, που έσπασε και χύθηκε (δεν έβρισκαν μέσα στο χώμα τα κεχριμπάρια) και από την άλλη, κομμάτια από ειδώλια, από χάλκινα αντικείμενα και κάποια χρυσά ελάσματα. Βρήκαμε δηλαδή, όλο το τούνελ που άνοιξαν οι τυμβωρύχοι και τα υπολείμματα της τυμβωρυχίας.
Η συστάδα των βασιλισσών αφορά σε βασίλισσες που σχετίζονται με τον Αλέξανδρο τον Α. Οι δύο, οι πιο παλιές, οι χωμάτινοι τάφοι που μπήκαν μέσα και το δωμάτιο από όπου ξεκίνησαν την τυμβωρυχία, πρέπει να είναι μία από τις γυναίκες του Περδίκκα του Β. Δηλαδή, είμαστε στις αρχές και στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Στην περίπτωση της συστάδας των βασιλισσών, η τυμβωρυχία έγινε μία φορά γιατί οι τάφοι γέμισαν μετά με χώμα και δεν ξαναμπήκαν εκεί…»
Τιμωρία με εκτέλεση
«… Μία ακόμη ιστορία αφορά στο πώς αντιμετώπισε τους τυμβωρύχους ο Αλέξανδρος. Όπου στο τέλος του ταξιδιού του, δικάζει και καταδικάζει δύο διοικητές, οι οποίοι ήταν και ίλαρχοι, διότι διαπιστώθηκε ότι οι περιοχές στις οποίες τους είχε αφήσει υπεύθυνους, έκαναν λεηλασίες εις βάρους του ντόπιου πληθυσμού και επιπλέον, τυμβωρυχίες. Ο Αρριανός γράφει ότι, είχαν κάνει συλήσεις σε τάφους και ότι ο Αλέξανδρος τους τιμώρησε με εκτέλεση. Μολονότι ήταν αξιωματούχοι του ιππικού του, η τιμωρία ήταν παραδειγματική. Και το περιστατικό είναι ενδεικτικό για το ήθος του Αλέξανδρου. Αλλά και της σημασίας που είχε πάντα για τους Ελληνες η σύληση ενός τάφου…»