ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Του Σαράντη Μιχαλόπουλου Κάτοικου Ιτέας

Το προσφυγικό – μεταναστευτικό είναι κυρίαρχο θέμα, όχι 

μόνο των ημερών, αλλά και γενικότερα της εποχής που ζούμε.

Πολλοί διακατέχονται από ένα μεγάλο φόβο ότι τα κύματα προσφύγων και μεταναστών απειλούν το σημερινό status kvo των κοινωνιών τους, ενώ κάποιοι άλλοι εκφράζουν την αλληλεγγύη τους, επικαλούμενοι τον ανθρωπισμό που πρέπει να επιδεικνύουν οι κοινωνίες.

Το θέμα είναι μεγάλο και πολύπλευρο και για τον λόγο αυτό χρειάζεται μία πολύ προσεκτική και ψύχραιμη ανάλυση, προκειμένου κάποιος να πάρει θέση για το ζήτημα.

Όπως σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, η δική μου προσέγγιση επιδιώκει να είναι όσο το δυνατόν πιο ορθολογική. Και για να γίνει κάτι τέτοιο,

πρέπει να συμφωνήσουν οι συζητούντες το θέμα σε μερικά βασικά πράγματα, που είναι και η αφετηρία κάθε συζήτησης που φιλοδοξεί να καταλήξει σε κάποιου είδους συμφωνία.

Το πρώτο είναι ο ορισμός των εννοιών «πρόσφυγας», «μετανάστης», «ανθρωπισμός». Και για να μη καταφεύγω σε δικούς μου ορισμούς, χρησιμοποιώ τους ορισμούς ενός λεξικού, του λεξικού ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ.

Σύμφωνα με αυτό λοιπόν,

Πρόσφυγας ονομάζεται, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης για τους πρόσφυγες, κάθε άνθρωπος που φεύγει χωρίς την θέληση του έξω από το κράτος του οποίου είναι πολίτης, εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου ότι εκεί θα υποστεί διωγμούς λόγω της θρησκείας ή του πολέμου ή ακόμα και εξαιτίας της ιδιότητάς του ως μέλος μιας ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας ή των πολιτικών του απόψεων (πολιτικός πρόσφυγας), και επιπλέον του είναι αδύνατο να εξασφαλίσει προστασία από τη χώρα του ή, εξαιτίας του φόβου αυτού, δεν επιθυμεί να τεθεί υπό αυτή την προστασία. Μέχρι να του αναγνωρισθεί νομικά η ιδιότητα του πρόσφυγα από μία χώρα, ένας άνθρωπος μπορεί να βρίσκεται υπό το καθεστώς του «αιτούντος άσυλο». Συνήθως η αδυναμία εξασφαλίσεως προστασίας είναι αποτέλεσμα πολέμου, ωστόσο ο παραπάνω ορισμός αποκλείει τους πρόσφυγες εξαιτίας φυσικών καταστροφών. Μία άλλη κατηγορία ανθρώπων που ονομάζονται πρόσφυγες και δεν περιλαμβάνονται στον παραπάνω ορισμό είναι όσοι μετεγκαθίστανται ομαδικά σε άλλη περιοχή της δικής τους χώρας, είτε εξαιτίας φυσικών καταστροφών είτε για άλλο λόγο πάνω από τις δυνάμεις τους. Αυτοί ονομάζονται εσωτερικοί πρόσφυγες.

Η Μετανάστευση (immigration), τόσο κατά τις κοινωνικές επιστήμες όσο και κατά το Διεθνές Δίκαιο, είναι η μετακίνηση ανθρώπων σε μία χώρα της οποίας δεν έχουν την ιθαγένεια, προκειμένου να εγκατασταθούν εκεί, ιδιαίτερα ως μόνιμοι κάτοικοι ή μελλοντικοί πολίτες της χώρας.

Το μεταναστευτικό φαινόμενο είναι πολυδιάστατο και πολυεπίπεδο. Η πολυπλοκότητά του οφείλεται στο γεγονός ότι αποτελεί ένα φαινόμενο εγγενές της ανθρώπινης εξέλιξης, της κοινωνίας, της οικονομίας, της πολιτικής και του πολιτισμού.

Η μετανάστευση αποτελεί μια δυναμική διαδικασία, οι μορφές της οποίας ποικίλλουν και μεταβάλλονται σε συνάρτηση με τις ευρύτερες πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές. Η μετανάστευση ενυπάρχει και αναδύεται από την ιστορική και κοινωνική οργάνωση στο σύνολό της· είναι μια μορφή κοινωνικής σχέσης που καθορίζεται από την αγορά, το έθνος, το κράτος, το φύλο, που συγκροτούν τις κοινωνικές κατηγορίες, τις ομάδες και τον τρόπο επαφής και επικοινωνίας μεταξύ τους.

Με τον όρο ανθρωπισμό εννοούμε τη στάση ζωής που βασίζεται στην επιστημονική μέθοδο για να κατανοήσει τη λειτουργία του σύμπαντος, απορρίπτει την ιδέα του υπερφυσικού και της μετά θάνατον ζωής και υπερασπίζεται την ικανότητα του ανθρώπου να λαμβάνει ηθικές αποφάσεις που βασίζονται στη λογική, την ενσυναίσθηση, στο ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο και στη φιλοδοξία του προς το γενικότερο καλό της ανθρωπότητας. Η έννοια του ανθρωπισμού μπορεί ακόμα να οριστεί ως φιλοσοφική στάση η οποία θεωρεί τον άνθρωπο κέντρο του κόσμου και κεντρική αξία της, μια αντίληψη που πρεσβεύει ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της κοινωνίας και του πολιτισμού και κριτήριο της προόδου σε κάθε τομέα οφείλει να είναι η ελευθερία του και η ποιότητα της ζωής του και οι τρόποι συμπεριφοράς που (πρέπει να) επιδεικνύει ο άνθρωπος στον συνάνθρωπό του.

Με βάση τους παραπάνω ορισμούς, πρέπει να συμφωνήσουμε ότι κύρια αιτία της δημιουργίας προσφύγων είναι οι πόλεμοι αλλά και η ύπαρξη καθεστώτων που διώκουν ανθρώπους για τα φρονήματά τους, ενώ για το μεταναστευτικό κυρίως ευθύνονται οι οικονομικές ανισότητες που δημιουργούν σε κάποιες κοινωνίες, όπου επικρατούν συνθήκες μεγάλης φτώχειας, την επιθυμία των κατοίκων να αναζητήσουν ένα καλύτερο μέλλον στις χώρες με υψηλό βιοτικό επίπεδο.

Για τους πρόσφυγες υπάρχουν διεθνείς συμβάσεις που προβλέπουν μία «προστασία» των ατόμων ή ομάδων που απομακρύνονται από τις εστίες τους για λόγους αντικειμενικούς και ανεξάρτητους από τη θέλησή τους. Η προστασία αυτή κυρίως παρέχεται με την υποδοχή τους από χώρες στις οποίες δεν υφίστανται οι κίνδυνοι που τους ανάγκασαν να φύγουν από τη δική τους χώρα και την παροχή «ασύλου», εφόσον το ζητήσουν και εφόσον πληρούνται και κάποιοι κανόνες ασφάλειας.

Για τους μετανάστες, δεν υπάρχει καμία ανάλογη πρόβλεψη «προστασίας». Αναγνωρίζεται γενικώς το δικαίωμα των διαφόρων κρατών να ορίζουν εκείνα αν θα δεχθούν ή όχι μετανάστες, όμως παράλληλα υπάρχει από κάποιες πλευρές και η επίκληση ανθρωπιστικών λόγων που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σε οποιαδήποτε απόφαση για αποδοχή ή όχι μεταναστών.

Για τους πολέμους δεν μπορούμε να πούμε κάτι για το πώς θα περιοριστούν. Απλώς, έχει ίσως νόημα να αναζητήσουμε τις πραγματικές και βαθύτερες αιτίες που τους δημιουργούν, όμως αυτό δεν είναι της παρούσης. Από την άλλη μεριά. ένα θέμα που πρέπει να επισημανθεί είναι η έκταση των λεγόμενων ανελεύθερων καθεστώτων που υπάρχουν σήμερα σε όλο τον κόσμο και που δημιουργούν τις προϋποθέσεις να νοιώθουν όχι μόνο ανασφάλεια αλλά και πραγματικό φόβο πολλοί άνθρωποι.

Το παραπάνω σημαίνει ότι η δυναμική της τάσης φυγής πολλών ανθρώπων από τις χώρες τους είναι υπαρκτή και δυστυχώς μεγάλη και αυτό θα μπορούσε να δημιουργήσει τόσο μεγάλες ροές, που πλέον οι χώρες υποδοχής δεν θα μπορούσαν να αντέξουν, ανεξάρτητα από υποχρεώσεις που απορρέουν από διεθνείς συμβάσεις ή από λόγους καθαρά ανθρωπιστικούς.

Αν το πρόβλημα των προσφύγων είναι ή μπορεί να γίνει αληθινά πολύ μεγάλο (πρόσφατο παράδειγμα η Συρία και τα εκατομμύρια πρόσφυγες που έχουν συρρεύσει στην Τουρκία), για τους οικονομικούς μετανάστες το θέμα είναι πολύ μεγαλύτερο, καθώς ο αριθμός τους εν δυνάμει είναι όχι απλός τεράστιος αλλά σε κάποιες περιπτώσεις κυριολεκτικά ασφυκτικός για κάποιες μικρές χώρες όπως η δική μας.

Κάποιες παλιότερες εποχές, η μετανάστευση βοήθησε τις λεγόμενες ανεπτυγμένες χώρες να αναπτυχθούν ακόμη περισσότερο. Την ίδια στιγμή, βοήθησε και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες όπως τη δική μας να κάνουν σημαντικά βήματα ανάπτυξης. Ας μη ξεχνάμε τους δικούς μας μετανάστες της δεκαετίας του 50 και 60 σε Αμερική, Αυστραλία αλλά και Ευρώπη, αλλά και τα πρώτα κύματα ξένων μεταναστών που ήρθαν στην Ελλάδα από Αλβανία, Πακιστάν, ακόμη και από χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, και που κάλυψαν θέσεις εργασίας, για τις οποίες, είτε έλλειπε ντόπιο εργατικό δυναμικό, είτε δεν εκδηλωνόταν ενδιαφέρον.

Οι σημερινές όμως εποχές είναι διαφορετικές. Η ανεργία σε πολλές χώρες είναι σημαντική λόγω πολλών παραγόντων (ανάσχεση της οικονομικής ανάπτυξης, αλλαγή απαιτήσεων λόγω τεχνολογικής εξέλιξης, κλπ.) και οι κοινωνίες δεν βλέπουν πλέον τους μετανάστες, είτε σαν ταλαίπωρους ανθρώπους που πρέπει να βοηθήσουμε, είτε σαν ευκαιρίες για φτηνό εργατικό δυναμικό, αλλά σαν κίνδυνο για την κοινωνική συνοχή και την ασφάλεια. Και το αίσθημα αυτό δεν είναι αδικαιολόγητο, αν αναλογισθεί κανείς την αυξημένη παραβατικότητα ή ακόμη και την εγκληματικότητα που παρουσιάζουν κάποιες ομάδες μεταναστών.

Ας έρθουμε όμως στα δικά μας. Εδώ και χρόνια η χώρα μας αντιμετωπίζει ισχυρές πιέσεις από ένα προσφυγικό και μεταναστευτικό ρεύμα, το οποίο δυστυχώς συνδέεται με τη γείτονα χώρα και τη δική της στάση στο πρόβλημα αυτό.

Είναι γεγονός ότι η Τουρκία φιλοξενεί στο έδαφός της ένα τεράστιο αριθμό προσφύγων και μεταναστών. Η ΕΕ, στην προσπάθειά της να ανακόψει το ρεύμα αυτό προς τις χώρες – μέλη της και κυρίως τις πιο πλούσιες, προχώρησε σε μία συμφωνία με την Τουρκία, η οποία δεσμεύτηκε να κρατήσει στο έδαφός της όλους αυτούς τους ανθρώπους, με κάποια οικονομικά ανταλλάγματα.

Δυστυχώς η τελευταία χρησιμοποιεί τους πρόσφυγες και μετανάστες για να πετύχει άλλους στόχους, πολιτικούς και οικονομικούς. Και τους χρησιμοποιεί με ένα τρόπο που έπρεπε ήδη να έχει επισύρει την παγκόσμια κατακραυγή και καταδίκη. Παρά ταύτα, η παγκόσμια κοινότητα και ακόμη ειδικότερα η ΕΕ δεν φαίνονται πρόθυμες να διαταράξουν άλλες δικές τους σκοπιμότητες.

Είναι χαρακτηριστικό ένα μήνυμα που πήρα από Αμερικανό φίλο μου σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης, όταν δημοσίευσα κάτι για την σημερινή κατάσταση στα σύνορα της Ελλάδας. Μου έγραψε λοιπόν :

Thanks for sharing this my friend. The average person in the US does not know what is happening in Greece and sadly to say in the rest of the world. Though not the majority of people here but too many are becoming more fearful and frightened of their own neighbors to be aware of what is happening in the world. Our president has created hate and too many believe what he says.

Σε ελεύθερη μετάφραση, ο μέσος Αμερικανός πολίτης δεν γνωρίζει τι συμβαίνει στην Ελλάδα και δυστυχώς αυτό πρέπει να συμβαίνει και στον υπόλοιπο κόσμο, καθώς πάρα πολλοί άνθρωποι φοβούνται πλέον για το τι συμβαίνει στα δικά τους σύνορα. Αναφέρεται μάλιστα και στον Αμερικανό Πρόεδρο ο οποίος, όπως λέει ο φίλος μου, έχει δημιουργήσει ένα μίσος για τους μετανάστες.

Το τελευταίο διάστημα, η Τουρκία προσπαθεί να εκβιάσει την ΕΕ, «ανοίγοντας» τα σύνορά της για τους πρόσφυγες και μετανάστες. Βέβαια, αυτό το «άνοιγμα» γίνεται μόνο προς την Ελλάδα και όχι προς την επίσης γειτονική Βουλγαρία.

Με δεδομένο ότι όλες οι χώρες που συνορεύουν με την Ελλάδα έχουν κλειστά τα δικά τους σύνορα, μη δεχόμενοι πρόσφυγες και μετανάστες, η Ελλάδα βρέθηκε στην δύσκολη θέση να δηλώσει και αυτή ότι κλείνει τα σύνορά της με την Τουρκία, διότι σε αντίθετη περίπτωση θα κατακλυζόταν από μία στρατιά ξένων, που θα εγκλωβίζονταν στο έδαφός της, με ό, τι αυτό θα συνεπάγονταν.

Εδώ αρχίζουν τα παράδοξα. Η Τουρκία υποτίθεται ότι είναι ένα κράτος που οι πρόσφυγες, που εκδιώχθηκαν από τις πατρίδες τους (Συρία, Πακιστάν, Αφγανιστάν, Ιράκ, Ιράν), δεν κινδυνεύουν. Επομένως, οι τελευταίοι έπρεπε να ζητήσουν άσυλο στην Τουρκία και όχι σε κάποια άλλη χώρα. Αν, παρά ταύτα, οι ίδιοι δεν ένοιωθαν ασφαλείς στην Τουρκία, θα έπρεπε να καταφύγουν στις πρεσβείες των χωρών στις οποίες θέλουν να πάνε και να ζητήσουν από αυτές άσυλο.

Σε μία τέτοια περίπτωση, θα έπρεπε να δημιουργηθούν τα hot spots στο έδαφος της Τουρκίας και οι χώρες, προς τις οποίες οι πρόσφυγες κάνουν αίτηση ασύλου, θα έπρεπε να αναλάβουν και τη σχετική διαδικασία αλλά και το κόστος φιλοξενίας. Και τότε θα βλέπαμε πόσοι από αυτούς έχουν σαν προορισμό την Ελλάδα.

Αντί αυτού, η Ελλάδα αναδεικνύεται ως πρώτη χώρα υποδοχής και επιφορτίζεται και με τη διαδικασία εξέτασης των αιτήσεων ασύλου και με την ευθύνη δημιουργίας υποδομών για την φιλοξενία των προσφύγων, οι οποίοι σημειωτέον και με βάση τον ορισμό της σύμβασης της Γενεύης για το ποιος θεωρείται πρόσφυγα, δεν είναι πλέον πρόσφυγες, αφού βρίσκονται σε χώρα στην οποία δεν διώκονται, αλλά απλοί μετανάστες.

Το παράδοξο αυτό γίνεται ακόμη μεγαλύτερο, όταν ο Πρόεδρος Ερντογάν δηλώνει πρόσφατα (10/3/2020) ότι «τα σύνορα της Ευρώπης δεν είναι τα Ελληνοτουρκικά, αλλά τα σύνορα της Τουρκίας με τη Συρία, το Ιράν και το Ιράκ». Και κανείς δεν τον ρωτά, αφού είναι έτσι, γιατί δεν κάνει τη δουλειά που προανέφερα, δηλαδή την εξέταση αιτήσεων ασύλου και τον εφοδιασμό των προσφύγων με τα απαραίτητα ταξιδιωτικά έγγραφα, ώστε οι τελευταίοι να κινηθούν με άνεση προς τις ευρωπαϊκές χώρες που έχουν σαν προορισμό ;

Τελικά, αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει είναι να «ελευθερώνει» η Τουρκία τους πρόσφυγες και μετανάστες και τους κατευθύνει στοχευμένα προς τα ελληνοτουρκικά σύνορα και όχι και προς τα βουλγαροτουρκικά, που και αυτά τυπικά οδηγούν στην Ευρώπη. Και το ερώτημα είναι αν αυτό συνιστά ή όχι μία ιδιότυπη αλλά επί της ουσίας καθαρά «επιθετική κίνηση» προς την Ελλάδα έναντι της οποίας η χώρα μας, όχι μόνο δικαιούται να κλείσει τα σύνορά της, αλλά και να τα υπερασπιστεί από την αυθαίρετη είσοδο ατόμων που δεν έχουν νομιμοποιητικά έγγραφα.

Εδώ όμως εμφανίζονται άλλα παράδοξα. Και δυστυχώς αυτά εμφανίζονται στο εσωτερικό της χώρας, όπου χαρακτηρίζονται «φασιστικές» και «ναζιστικές» οι προσπάθειες υπεράσπισης των συνόρων, ενώ ταυτόχρονα διατυπώνονται αισθήματα αλληλεγγύης για τους πρόσφυγες και μετανάστες, με ταυτόχρονη επίκληση ενός ανθρωπισμού, που οφείλουμε να επιδεικνύουμε προς τις ομάδες αυτές.

Προς τους συμπολίτες μας αυτούς, που εγώ τους αναγνωρίζω καλοπροαίρετη διάθεση και στάση, θα ήθελα να απευθύνω μία σειρά ερωτημάτων. 

Γιατί οι πρόσφυγες αυτοί δεν έχουν ζητήσει άσυλο στην πρώτη ασφαλή χώρα (χώρα, στην οποία δεν διώκονται) που φθάνουν, δηλαδή στην Τουρκία, ώστε να εφοδιαστούν με ταξιδιωτικά έγγραφα και να κινηθούν σε χώρες επιλογής τους πιο εύκολα ;

Γιατί επιδιώκουν να περάσουν από τα ελληνοτουρκικά σύνορα και όχι από τα σύνορα της Βουλγαρίας που και αυτά οδηγούν στην πολυπόθητη Ευρώπη ;

Το πρόβλημα είναι οι Έλληνες ανεγκέφαλοι που βρίζουν τις εγκυμονούσες γυναίκες και δεν είναι ότι ένα κράτος ολόκληρο τους χρησιμοποιεί σαν πολιορκητικό κριό ;

Τους πρόσφυγες από το Ιντλίμ τους δημιούργησε η Ελλάδα που πρέπει να δείξει ανθρωπισμό και όχι η Τουρκία που εισέβαλε σε ξένο κράτος, όπως έκανε πριν 45 χρόνια στην Κύπρο, έστω και αν τυπικά ήταν "εγγυήτρια" δύναμη, και που παραμένει σαν δύναμη κατοχής, παρά τις αποφάσεις του ΟΗΕ ;

Είναι δυνατόν να κοιτάμε το δένδρο και να μην βλέπουμε το δάσος ; Ποιο είναι το μείζον ; Να αναδείξουμε την ύπαρξη μέσα στους κόλπους μας μίας κατάπτυστης μειοψηφίας, που έτσι και αλλιώς τέτοιες ομάδες υπανθρώπων υπάρχουν σε όλες τις κοινωνίες, και όχι το δικαίωμα όλων μας να ορίσουμε εμείς πως θέλουμε να ζούμε, στο σπίτι μας, στο χωριό μας, στην πόλη μας ;

Είναι δυνατόν να βλέπουμε τους ταλαίπωρους πρόσφυγες που θέλουν ένα καλύτερο μέλλον και να μη βλέπουμε αυτούς που τους οπλίζουν με καπνογόνα για να τα ρίξουν εναντίον των συνοριοφυλάκων, έστω και αν οι τελευταίοι ρίχνουν και εκείνοι καπνογόνα για να τους αποτρέψουν από το να γκρεμίσουν τους φράκτες ;

Είναι δυνατόν να στεκόμαστε στην κακομεταχείριση κάποιων προσφύγων, όταν πριν χρόνια στα ίδια σημεία κάποιοι δικοί μας τους πρόσφεραν φαγητό και τους αγκάλιαζαν, σε σημείο που να υπάρχει πρόταση για Νόμπελ Ειρήνης και να μη βλέπουμε τους πράκτορες "δουλέμπορους" που τους φορτώνουν στις βάρκες για να τους πνίξουν στα νερά του Αιγαίου ;

Είναι δυνατόν να καταπίνουμε την φασιστική προπαγάνδα της Τουρκίας που δείχνει παιδιά να κλαίνε με ολοφάνερο μοντάζ ήχου, ή στημένους δημοσιογράφους που πέφτουν κάτω μαζί με πρόσφυγες για να γλυτώσουν από τις "σφαίρες" των Ελλήνων, όταν γύρω τους υπάρχουν εκατοντάδες που δεν δείχνουν καμία ενόχληση ή ανησυχία ;

Αλλά και αν υπερισχύσει το αίσθημα του ανθρωπισμού για τους πραγματικά ταλαίπωρους και θύματα των πολέμων και της οικονομικής ανισότητας, τι θα κάνουμε με τα εκατομμύρια των διωκόμενων από ανελεύθερα καθεστώτα που καταπιέζουν βάναυσα ανθρώπινες υπάρξεις ;

Τι θα κάνουμε με τους φτωχούς όλου του κόσμου, πάνω στους οποίους εμείς έχουμε στηρίξει την καλοπέρασή μας ; Ποιος από μας πήρε στο σπίτι του έναν άστεγο από τους τόσους που βλέπουμε γύρω μας ; Ποιος νοιάστηκε για τον Πακιστανό που μας καθαρίζει τα τζάμια στα φανάρια και τον οποίο έχει βάλει εκεί ο νταβατζής που του παίρνει ό, τι μαζεύει για να του δώσει ένα κομμάτι ψωμί ; Μήπως διυλίζουμε τον κώνωπα και καταπίνουμε την κάμηλο ; Ή, μήπως τα γυαλιά μας θέλουν άλλαγμα ;