Η "ΒΡΩΜΙΚΗ" ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΘΑΡΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ

Του Σαράντη Μιχαλόπουλου, Κατοίκου Ιτέας

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΑΣΙΝΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ

Στο γερμανικό περιοδικό SPIEGEL διάβασα το άρθρο που ακολουθεί και το οποίο αναφέρεται σε ένα θέμα που και εγώ έχω επισημάνει σε προηγούμενες αναφορές μου. Είναι το θέμα του λεγόμενου «περιβαλλοντικού αποτυπώματος» (environmental footprint ή carbon footprint) μίας δραστηριότητας ή ενός προϊόντος, όπου για το τελευταίο λαμβάνονται υπόψη όλες οι δραστηριότητες για την παραγωγή του και όχι μόνο το τελευταίο στάδιο που είναι η χρήση ή η λειτουργία του προϊόντος, όταν το τελευταίο είναι π.χ. ένα μηχάνημα ή μία εγκατάσταση.

Με την έννοια αυτή, σε πάρα πολλές περιπτώσεις (π.χ. ηλεκτρικό αυτοκίνητο) επιστημονικά εκφράζονται πολλές επιφυλάξεις ή και αντιρρήσεις αν ένα προϊόν είναι περιβαλλοντικά «καθαρό» ή έστω «φιλικό», τουλάχιστον όσο γενικά πιστεύεται.

Στο εν λόγω άρθρο γίνεται αυτή η ανάλυση για τις ανεμογεννήτριες αλλά και τα φωτοβολταϊκά και, κατά τη γνώμη μου, αξίζει να διαβαστεί, σαν μία συμβολή στη γενικότερη συζήτηση που γίνεται, ιδιαίτερα την τελευταία περίοδο, για την πράσινη ενέργεια.

Η «βρώμικη» αλήθεια για τις καθαρές τεχνολογίες

Ο φτωχός Νότος αξιοποιείται έτσι ώστε ο πλούσιος Βορράς,

να μπορέσει να μεταβεί στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Ολόκληρες εκτάσεις γης καταστρέφονται για να εξασφαλιστούν οι πόροι που απαιτούνται για την παραγωγή ανεμογεννητριών και ηλιακών κυψελών. Υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις;

 

Των Γενς Γλέζινγκ, Σάιμον Χάγκε, Αλεξάντερ Τζουνγκ, Νιλς  Κλάουιτερ και Στέφαν Σουλτς

Υπάρχει ένα βρώμικο μυστικό κρυμμένο σε κάθε ανεμογεννήτρια. Μπορεί να μετατρέπουν τον κινούμενο αέρα καθαρά και αποτελεσματικά σε ηλεκτρική ενέργεια, αλλά λίγοι γνωρίζουν πολλά για το από τι είναι κατασκευασμένες. Μεγάλο μέρος του υλικού μέσα στις ανεμογεννήτριες είναι προϊόν βάναυσων καταπατήσεων του φυσικού μας κόσμου.

Κάθε μονάδα απαιτεί τσιμέντο, άμμο, χάλυβα, ψευδάργυρο και αλουμίνιο. Και τόνους χαλκού : για τη γεννήτρια, για το κιβώτιο ταχυτήτων, για το σταθμό μετασχηματιστών και για τα ατελείωτα συνεστραμμένα καλώδια. Περίπου 67 τόνοι χαλκού μπορούν να βρεθούν σε μια μεσαίου μεγέθους ανεμογεννήτρια. Για να εξάγουν αυτή την ποσότητα χαλκού, οι ανθρακωρύχοι πρέπει να μετακινήσουν σχεδόν 50.000 τόνους γης και βράχου, περίπου πέντε φορές το βάρος του Πύργου του Άιφελ. Το μετάλλευμα τεμαχίζεται, επεξεργάζεται, διαποτίζεται και εκχύνεται. Συμπερασματικά: πολλή φύση καταστρέφεται για λίγη πράσινη ενέργεια.

Μια επίσκεψη στο ορυχείο Los Pelambres στη βόρεια Χιλή παρέχει μια σαφή κατανόηση των σχετικών διαστάσεων. Φιλοξενεί ένα από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα χαλκού στον κόσμο, έναν γιγαντιαίο γκρίζο κρατήρα σε υψόμετρο 3.600 μέτρων. Η γη εδώ είναι γεμάτη ορυκτό μετάλλευμα. Λίγο λιγότερο από το 2% της παγκόσμιας παραγωγής χαλκού προέρχεται από αυτόν τον συγκεκριμένο λάκκο.

Τεράστια φορτηγά, με κινητήρες ισχύος 3.500 ίππων, μεταφέρουν φορτία πολλών τόνων μέσω των δρόμων που έχουν ανοιχτεί σε όλη την έκταση του ορυχείου. Οι ογκόλιθοι μεταφέρονται με μεταφορικό ιμάντα σχεδόν 13 χιλιόμετρα (8 μίλια) στην κοιλάδα, όπου ο χαλκός εξάγεται από το μετάλλευμα. Αυτή η επεξεργασία απαιτεί τεράστιες ποσότητες ηλεκτρικού ρεύματος και νερού, ενός ιδιαίτερα πολύτιμου αγαθού σε αυτή την άνυδρη περιοχή.

Το έργο διαχειρίζεται η Antofagasta, χιλιανή μεταλλευτική εταιρεία με έδρα το Λονδίνο, η οποία κατέχει το 60 τοις εκατό του ορυχείου. Η εταιρεία κατασκεύασε ένα υδροηλεκτρικό εργοστάσιο το 2013, σχεδόν αποκλειστικά για την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας στο Los Pelambres. Οι αγρότες διαμαρτυρήθηκαν εναντίον του και κατηγόρησαν το έργο ότι δημιούργησε λειψυδρία στην περιοχή.

Τώρα, όμως, το ορυχείο αναμένεται να μεγαλώσει ακόμα περισσότερο. Η εταιρεία αντλεί πρόσθετους όγκους θαλασσινού νερού από τις ακτές του Ειρηνικού σε ολόκληρη τη χώρα, το οποίο χρησιμοποιεί μετά από σχετική αφαλάτωση. Τα στελέχη της εταιρείας ελπίζουν ότι αυτό θα τους επιτρέψει να συνεχίσουν τη λειτουργία του ορυχείου για μερικά ακόμη χρόνια. Η παγκόσμια ζήτηση για χαλκό, εξάλλου, αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά, για τα καλώδια ισχύος και τους ηλεκτρικούς κινητήρες. Και για ανεμογεννήτριες.

Υπάρχουν μεγάλες ελπίδες ότι η πράσινη τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να βοηθήσει στη διάσωση του κλίματος, αλλά αυτή η διάσωση συνεπάγεται επίσης την απογύμνωση του πλανήτη από πολύτιμους πόρους. Και αυτό είναι το παράδοξο πίσω από αυτό που είναι σήμερα το σημαντικότερο έργο του βιομηχανοποιημένου κόσμου: η παγκόσμια ενεργειακή μετάβαση. Το δίλημμα, το οποίο γίνεται όλο και πιο εμφανές, βρίσκεται επίσης στο μυαλό των 25.000 εκπροσώπων της Παγκόσμιας Διάσκεψης για το Κλίμα που διεξάγεται τώρα στη Γλασκώβη. Τα κοιτάσματα στον φτωχό Νότο αξιοποιούνται έτσι ώστε ο πλούσιος Βορράς να μπορέσει να μεταβεί στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Τουλάχιστον σε έναν τρόπο ζωής που φαίνεται βιώσιμος. Ο Mathis Wackernagel, ερευνητής πόρων που ζει στην Καλιφόρνια, το περιγράφει ως καταστροφική εξέλιξη. "Δεν έχουμε σκεφτεί καλά το μέλλον", λέει.

Ο Wackernagel, ο οποίος γεννήθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας το 1962, είναι μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του περιβαλλοντικού κινήματος. Επινόησε δύο μεταφορές που επηρέασαν τη σκέψη για τη βιωσιμότητα σε όλο τον κόσμο.

Το ένα είναι η ιδέα του περιβαλλοντικού αποτυπώματος, το οποίο δείχνει πόση χερσαία και θαλάσσια περιοχή απαιτείται για την ανανέωση των πόρων που έχουμε καταναλώσει. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Wackernagel, 1,75 Γαίες θα χρειαστούν για να αναγεννηθεί ο πλανήτης. Αν όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη συμπεριφέρονταν τόσο σπάταλα όσο οι κάτοικοι της Γερμανίας, θα απαιτούσε σχεδόν τρεις Γαίες.

Η άλλη είναι η Ημέρα Υπέρβασης της Γης, η οποία σηματοδοτεί την ημέρα κάθε χρόνο κατά την οποία η ανθρωπότητα έχει χρησιμοποιήσει όσους πόρους μπορεί να αναπληρώσει ο πλανήτης σε ένα χρόνο. Φέτος, εκείνη η ημέρα έπεσε στις 29 Ιουλίου. Οι δύο μεταφορές χρησιμεύουν για να τονίσουν το κύριο σημείο του Wackernagel: "Χρησιμοποιούμε πόρους του μέλλοντος για να πληρώσουμε για το παρόν".

Αναφέρεται στην καθημερινή κατανάλωση περίπου 90 εκατομμυρίων βαρελιών αργού πετρελαίου, στη χρήση γης για κτίρια, δρόμους ή αρόσιμες εκτάσεις – αλλά και στην εκμετάλλευση ορυκτών πόρων. Ο Wackernagel λέει ότι ο βιολογικός προϋπολογισμός είναι περιορισμένος και ότι οι άνθρωποι πρέπει να αποφασίσουν για ποιο λόγο θέλουν να τον χρησιμοποιήσουν. Αν το χρησιμοποιήσουμε για να εξορύσσουμε χαλκό, τότε δεν θα είναι, για παράδειγμα, διαθέσιμο για την καλλιέργεια τεύτλων. Λέει ότι είναι πολύ κοντόφθαλμο να πιστεύουμε ότι το μόνο που έχουμε να κάνουμε για να προστατεύσουμε το περιβάλλον είναι να αναδημιουργήσουμε τον κόσμο των ορυκτών καυσίμων με ηλεκτρισμό και να ανταλλάξουμε την εξακύλινδρη Τζάγκουαρ με την μπαταρία Tesla.

Λίγοι γνωρίζουν αυτό το γεγονός καθώς οδηγούν το ηλεκτρικό τους όχημα, χρησιμοποιούν ηλεκτρική ενέργεια από αιολική ή ηλιακή ενέργεια ή έχουν μια εγκατάσταση αποθήκευσης ιόντων λιθίου που έχει δημιουργηθεί στο υπόγειο - κάνοντάς τους να αισθάνονται πρωτοπόροι στη βιωσιμότητα. Πολλοί δεν συνειδητοποιούν πόσο εξαιρετικά ρυπογόνα είναι η παραγωγή πρώτων υλών από τις οποίες κατασκευάζονται πραγματικά οι κλιματικές τεχνολογίες. Ποιος γνώριζε, για παράδειγμα, ότι 77 τόνοι διοξειδίου του άνθρακα εκπέμπονται κατά την κατασκευή ενός τόνου νεοδυμίου, ενός μετάλλου σπανίων γαιών που χρησιμοποιείται σε ανεμογεννήτριες; Συγκριτικά: Ακόμη και η παραγωγή ενός μόνο τόνου χάλυβα εκπέμπει περίπου 1,9 τόνους CO2.

Σχεδόν 50 χρόνια αφότου η Αμερικανίδα επιστήμονας Donella Meadows και  συνάδελφοί της σε τέτοιου είδους εκστρατείες προειδοποίησαν για «τα όρια της ανάπτυξης» στην έκθεσή τους προς τη Λέσχη της Ρώμης, η υπερεκμετάλλευση της φύσης παίρνει μια εκπληκτική νέα διάσταση. Η τεράστια ζήτηση υλικών ήταν συνεχώς ο υποτιμηθείς παράγοντας σε όλες τις τεχνολογίες που έχουν ως στόχο να βοηθήσουν να γίνει ο κόσμος πιο βιώσιμος. Ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά συστήματα, ηλεκτρικά αυτοκίνητα, μπαταρίες ιόντων λιθίου, γραμμές υψηλής τάσης και κυψέλες καυσίμου έχουν όλα ένα κοινό: Αδιανόητες ποσότητες πρώτων υλών καταναλώνονται στην παραγωγή τους.

Σε ένα ηλιακό πάρκο μεγέθους 1.000 επί 1.000 μέτρων, υπάρχουν 11 τόνοι αργύρου. Ένα μόνο Tesla Model S περιέχει τόσο λίθιο όσο περίπου 10.000 κινητά τηλέφωνα. Ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο απαιτεί εξαπλάσια κρίσιμες πρώτες ύλες από έναν κινητήρα καύσης – κυρίως χαλκό, γραφίτη, κοβάλτιο και νικέλιο για το σύστημα μπαταριών. Μια χερσαία ανεμογεννήτρια περιέχει περίπου ουσίες εννέα φορές περισσότερες από μια μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με αέριο, συγκρίσιμης δυναμικότητας.

Και είναι οι συγκεκριμένες ιδιότητες που έχουν αυτά τα μέταλλα που τα κάνουν τόσο επιθυμητά. Το κοβάλτιο και το νικέλιο αυξάνουν την ενεργειακή πυκνότητα σε μια μπαταρία. Το νεοδύμιο ενισχύει τις μαγνητικές δυνάμεις στις γεννήτριες ανέμου. Η πλατίνα επιταχύνει τις διαδικασίες στις κυψέλες καυσίμου και το ιρίδιο κάνει το ίδιο για τους ηλεκτρολύτες. Η αγωγιμότητα του χαλκού το καθιστά αναγκαίο σε κάθε ηλεκτρική εγκατάσταση. Περίπου 150 εκατομμύρια τόνοι χαλκού εγκαθίστανται σε γραμμές ρεύματος σε όλο τον κόσμο. Και η ανθρωπότητα είναι μόνο στην αρχή της ενεργειακής της μετάβασης.

Σύμφωνα με υπολογισμούς του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (ΔΟΕ), η παγκόσμια ζήτηση για κρίσιμες πρώτες ύλες θα τετραπλασιαστεί έως το 2040 – στην περίπτωση του λιθίου, η ζήτηση αναμένεται να φτάσει έως και 42 φορές μεγαλύτερη. Σύμφωνα με τον επικεφαλής του ΔΟΕ Φατίχ Μπιρόλ, τα υλικά αυτά γίνονται "βασικά συστατικά ενός μελλοντικού καθαρού παγκόσμιου ενεργειακού συστήματος".

Κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, ο Birol, ο οποίος έχει διδακτορικό στα ενεργειακά οικονομικά, δεν είχε ποτέ πραγματικά ασχοληθεί με αυτά τα υλικά μέχρι πρόσφατα. Ο τομέας εστίασής του ήταν πάντα το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, πρώτα ως αναλυτής για τον ΟΠΕΚ και αργότερα, στον ΔΟΕ, που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1974 από τις χώρες κατανάλωσης ως απάντηση στην πρώτη κρίση των τιμών του πετρελαίου. Η κρίση έδειξε οδυνηρά στις κυβερνήσεις πόσο εξαρτημένες είχαν γίνει από τη σταλαγματιά μερικών κρατών παραγωγής.

Σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, ο Μπιρόλ παρατηρεί τώρα πώς τα βιομηχανικά έθνη πέφτουν σε μια νέα εξάρτηση – όχι από το πετρέλαιο, αλλά από τα μέταλλα. Και θα μπορούσε να αποδειχθεί ακόμα πιο σοβαρό.

Πολλά από αυτά τα κρίσιμα προϊόντα προέρχονται από μια μικρή ομάδα χωρών. Η Ινδονησία και οι Φιλιππίνες έχουν περίπου το 45% της παγκόσμιας προσφοράς νικελίου. Η Κίνα προμηθεύει το 60% των μετάλλων σπανίων γαιών. Το Κονγκό είναι υπεύθυνο για περίπου τα δύο τρίτα της παραγωγής κοβαλτίου. Η Νότια Αφρική κυριαρχεί περίπου στο 70% της αγοράς πλατίνας.

Η γεωγραφική συγκέντρωση είναι ακόμη πιο έντονη από ό, τι στον τομέα του πετρελαίου. Ο ΟΠΕΚ καλύπτει μόλις το 35% της παγκόσμιας προσφοράς. Στα ορυχεία, από την άλλη πλευρά, μόνο 10 χώρες παράγουν περίπου το 70 τοις εκατό των πρώτων υλών σε αξία.

Τα καλά νέα είναι ότι, από γεωλογική άποψη, δεν υπάρχει έλλειψη μετάλλων. Ακόμα και οι σπάνιες γαίες δεν είναι ούτε σπάνιες ούτε γαίες. Ούτε είναι σε καμία περίπτωση αποκλειστικά για την Κίνα.

Από την άλλη, η εξόρυξη γίνεται όλο και πιο ακριβή και η ποιότητα του μεταλλεύματος και η περιεκτικότητα σε πρώτες ύλες μειώνονται. Καθώς η περιορισμένη προσφορά συναντά την αύξηση της ζήτησης, οι τιμές εκτινάσσονται στα ύψη. Μέσα σε 12 μήνες, σημαντικά μέταλλα έχουν γίνει μαζικά πιο ακριβά: Η τιμή του νικελίου έχει αυξηθεί κατά 26 τοις εκατό, ο χαλκός κατά 43 τοις εκατό και το αλουμίνιο κατά 56 τοις εκατό. Η τιμή του ανθρακικού λιθίου έχει σχεδόν τριπλασιαστεί σε ένα χρόνο σε περισσότερα από 20.000 δολάρια ανά τόνο. Ταυτόχρονα, τα αποθέματα μετάλλων σε αποθήκες σε όλο τον κόσμο πέφτουν κατακόρυφα.

Είναι προφανές ότι κάτι είναι εκτός ισορροπίας. Ο επικεφαλής της IAE Birol είναι εξοικειωμένος με την κατάσταση από την επιχείρηση πετρελαίου, και οι αγορές μετάλλων θα μπορούσαν επίσης να πέσουν σε παρόμοια κατάσταση. Ο Birol μιλά για τη διαφαινόμενη απόκλιση μεταξύ φιλοδοξίας και προσφοράς : μεταξύ της φιλοδοξίας για προστασία του κλίματος και της δυσκολίας απόκτησης αρκετά προσιτού χαλκού, νικελίου και λιθίου.

Δεδομένου ότι η εξάντληση των πόρων συγκεντρώνεται σε ορισμένες χώρες, ιδίως σε εκείνες που είναι πολιτικά ασταθείς, η προσφορά τους καθίσταται παγκόσμιο ζήτημα ασφάλειας. "Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε διαταραχές", προειδοποιεί ο Μπιρόλ.